حجامت
مقدمه:
طب سنتي ايراني همچون تمامي شيوه هاي درماني سنتي در تاريخ، ديدگاهي تمام نگر (holistic) دارد. اين يعني ادغام متن در زمينه، يعني نگاه به سلامتي همچون بخشي از كل فرآيند هاي زندگي و گرايش به طرف توليد آن. درست بر خلاف طب مدرن كه به بيماري ها مي پردازد و آن را از دامنة زندگي شخص منفك مي كند. در حالي كه طب سنتي، به سلامتي مي پردازد. در طب سنتي پرسش آغازين اين سؤال است كه چرا شخص سالم است. ولي در طب نوين، پرسش آغازين اين سؤال است كه چرا شخص بيمار است. شايد بهتر باشد كه طب سنتي را طب الهامي بناميم يا در واقع بگوييم كه شيوه هاي مختلف درمان سنتي در هر فرهنگي زير مجموعه اي از طب الهامي است. طب الهامي از كل به جزء مي رسد. در برابر آن طب مدرن از جزء به كل حركت مي كند.
اساس طب سنتي ايراني بر ايجاد و حفظ تعادل مابين اخلاط چهار گانه در شخص استوار مي باشد.
اين اخلاط چنين نام گذاري شده اند: صفرا، دم (خون)، بلغم و صفرا. اين اخلاط خود از تركيبي ثنوي حاصل آمده اند. يعني تركيب عناصر چهار گانه، به چهار خلط نتيجه مي دهد. عناصر چهار گانه عبارتند از: آب، باد، خاك، آتش. تركيب آنها بدين گونه مي شود:
· آب و باد،
· آب و خاك،
· آب و آتش،
· باد و خاك،
· باد و آتش،
· خاك و آتش.
خصلت آب تري، خصلت خاك سردي، خصلت باد خشكي و خصلت آتش گرمي است. از اين شش وضع تركيبي چهار تركيب بيشتر به امتزاج نمي رسند. چرا كه آب و آتش متضاد مطلق مي باشند و هم ديگر را خنثي مي سازند و چنين است وضع ما بين سردي و گرمي. پس تركيبات زير را خواهيم داشت:
1. گرم و خشك = صفرا
2. گرم و تر = دم
3. سرد و تر = بلغم
4. سرد و خشك = سودا
هر طبع يا مزاج حاوي اخلاط متضاد خويش نيز هست. درست همچون فصول چهار گانه كرة زمين كه در نيم كرة شمالي معكوس نيم كرة جنوبي مي باشند. در هر شخص هر چهار خلط وجود دارند اما يكي از آنها بر ديگران غالب است. آن خلط را طبع يا مزاج شخص مي ناميم.
چنانچه گفته شد تعادل مابين اين اخلاط در هر يك از اين طبايع چهار گانه، هدف طب سنتي مي باشد.
طب سنتي:
شايد بهتر باشد براي شروع مطلب نگاهي به بستر و زمينة اين طب داشته باشيم.
چيزي كه در زندگي گذشتگان به چشم مي خورد، سلامت زندگي آنها، چه از نظر جسمي و چه رواني مي باشد. اين در حالي است كه شرايط زندگي آنها بسيار سخت و فاقد امكانات كنوني بوده است. پس اين سؤال پيش مي آيد كه نكته و نقطة تمايز چيست؟ چرا با وجود امكانات بسيار، زندگي ما با مشكلات بيشتري همراه است؟ امكاناتي كه به هيچ وجه نمي توان ارزش و كاركرد آنها را زير سؤال برد. نسبت دادن مشكلاتمان و علت آنها به اين امكانات، منطقي نيست. بايد علت را در جاي ديگر جويا شد.
براي پي بردن به اين نكته، نمي توان تك بعدي به مسأله پرداخت. نمي توان صحبت را صرفاً به بيماري و دارو محدود كرد. بلكه، نكته در همين جاست؛ داشتن ديدي تمام نگر لازم است. چنانكه گفتة سعدي در سر در سازمان ملل، بيان مي كند؛ بني آدم اعضاي يكديگرند، كه در آفرينش ز يك گوهرند. نگاه تك بعدي به مسائل راه به جايي نمي برد؛ جسم از روان جدا نيست، بشر از طبيعت و من از جامعه.
اينكه اطباء، حكيم بوده اند (يا حكيم ها، طبيب) و عالم به علوم مختلف، به اين علت است كه علوم، از يكديگر جدا نيستند. علم يعني مجموعة دانشهاي ما در ارتباط با يك موضوع. اين موضوعها، هر چه باشند (فيزيك، شميمي، رياضي، ستاره شناسي، زمين شناسي، پزشكي، روان شناسي، زيست شناسي و ...) همگي اجزاء يك واحدند و يك سيستم را تشكيل مي دهند.
به نظر مي رسد كه توجه و در نظر گرفتن همة جوانب و زمينه ها (علوم)، غير ممكن باشد. ليكن ساده است. منظور ما داشتن ديدي تمام نگر و هماهنگ با طبيعت است و نه دانستن همه چيز. اصلاً مگر ممكن است؟ ما هر چه كه ياد بگيريم و كشف كنيم، باز بي نهايت باقي است و دانش ما نسبت به آنچه كه ممكن است، ناقص است. حتي ممكن است دانش پيشين ما، با كشفيات جديد نقض شود.
طب سنتي، كل نگر و هماهنگ با طبيعت و محيط عمل مي كند. ما ممكن است ندانيم كه آتش از چه درست شده است اما چيزهايي در مورد آن مي دانيم؛ آتش گرم است، انرژي بخش است، به هوا و سوخت نياز دارد، به سمت بالا مي رود، نفوذ مي كند (گرم مي كند) و منتشر مي شود، فرار است، لحظه اي شعله مي كشد و لحظه اي فرو مي نشيند، دود مي كند، ضد عفوني مي كند، و ...
خوشيد گرم است، انرژي مي بخشد و فعال مي سازد. در برابر آن، آب سرد است و سرما كرختي و سستي مي آورد. يكي بالا مي رود و ديگري پايين. اما هر دو عامل حيات مي باشند. مسأله تعادل آنها است. مسأله در نظر گرفتن و حفظ و ايجاد هماهنگي و تعادل بين موارد مختلف است: هماهنگي انسان با طبيعت، جسم با روان و موارد ديگر.
از طرفي، يكي از ويژگي هاي طب سنتي، توجه خاص به پيشگيري است. اطبا، پيشگيري را وظيفة اصلي و مقدم خود مي دانسته اند. يعني آنها از طريق دادن آشنايي و راهنمايي به مردم، زمينة بيماري را از بين مي بردند. اصلاً چطور و با چه منطقي مي توان دست به كار درمان و تجويز دارو شد، زماني كه زمينة بيماري مهيا است!
از اين رو، در برخورد با مسألة سلامتي، لازم است ديدي كل نگر داشته باشيم. از آن جمله اند:
· زمان: فصول، اوقات شب و روز، سن و سال،
· مكان: منطقة‌جغرافياي، شيوة طراحي خانه و يا شيوة استفادة درست از محيط،
· غذاها: سردي و گرمي و خواص آنها،
· مزاج اشخاص: صفرا، دم، بلغم و سودا.
چنين شيوه اي با طبيعت هماهنگ است و طبيعت بهترين راهنماي تعادل و سلامتي است. شايد كل نگري و رعايت موارد آن، به نظر سخت برسد ولي چنانكه گفته شد ساده است. از طرفي به نظر شما كدام شيوه بهتر است؟ صرف كمي توجه، پشگيري و لذت بردن از زندگي سالم يا زندگي همراه با بيماري و ناراحتي و صرف وقت و هزينه براي جبران و درمان.
نمونه اي را مثال مي زنم. در نظر بگيريد، با پيشرفت علم و تكنولوژي، ما در زمستان قادر به تهيه خيار و كاهو هستيم. حال مسأله اين است كه آيا هماهنگي آنها را در نظر مي گيريم؟
طبع اين دو خوراك سرد است. در زمستان بدن نيز سرد است. چرا كه از طرفي گرماي تابستان باعث سوختن انرژي تن شده است و از طرف ديگر، سرماي فصل بر تن اثر مي كند. حال خوردن اين خواكيها، باعث غلبة سردي و در نتيجه بيماري مي شود. به اين علت در زمستان بايد بدن را گرم و تقويت كرد. چنانكه گذشتگان رعايت مي كردند و از كشمش، آجيل و غذاهاي مقوي بهره مي بردند.
يكي از شيوه هاي هوشمندانة حفظ و ايجاد تعادل، كه گذشتگان مورد استفاده قرار مي دادند، حجامت است. اكنون به بيان پاره اي توضيحات در ارتاباط با آن مي پردازيم.
حجامت:
حجامت، به عملي گفته مي شود كه در آن:
1. موضع مورد نظر آماده مي گردد،
2. با ايجاد خلاء در ليوان حجامت (cup) توسط دستگاه مكنده (suction) و يا شعلة آتش، و قرار دادن آن بر روي موضع (هاي) مورد نظر، پوست و بافت به داخل ليوان كشيده مي شود.
3. بدن تا مدت مورد نياز، در همين حال مي ماند.
4. در صورت لزوم، ليوان را در مسير هاي خاص حركت مي دهيم.
5. در صورت نياز، با ايجاد خراشهاي سطحي در پوست و مكش، عمل خونگيري انجام مي شود.
حجامت با سازكارها و اثراتي كه دارد، يك شيوة مناسب ايجاد تعادل و هماهنگي در بدن است. بدين ترتيب شيوه اي است براي پيشگيري و درمان و مكمل ديگر اصول و شيوه ها از جمله دستورات غذايي و داروهاي گياهي.
سازكارهاي اثر حجامت:
برخلاف تصور رايج كه خون تمام نقاط بدن شبيه به هم است (با اين توجيه كه خون در همه نقاط مي چرخد)، خون قسمتهاي مختلف بدن متفاوت است. چنين است خون انسانها در مقايسه با يكديگر. به عنوان مثال طبق تحقيقاتي كه به عمل آمده است، موضع حجامت عام (بين دو كتف)، شبيه به فيلتر عمل مي كند و خون آن قسمت سنگين است.
اگر قرار بود كه به علت گردش خون همة نقاط يكسان باشد، پس ديگر عفونت و فساد بخشي از بدن، بي معني و غير ممكن بود. ممكن است، خون بخشي از بدن سنگين و سرد، و بخشي سبك و رقيق باشد و به تبع، طبع عضوي سرد و عضو ديگر گرم باشد.
در بياني كلي، هر خوني حاوي تمام اجزاء تشكيل دهنده مي باشد و هر چهار خلط را دارا مي باشد. ولي اين اجزاء و اخلاط در قسمتهاي مختلف، نسبتشان متفاوت است. حال لازم است كه تعادل آنها حفظ و يا بازگردانده شود.
در اين ارتباط، راهكارهاي مختلفي نياز است: ، پختن و آماده كردن خلط، جابجا كردن خلط، خارج كردن و دفع آن و موارد ديگر. فرض بگيريد خون سنگين در بخشي از بدن و عروق ته نشين كند، چه پيش مي آيد؟ خونرساني و تغذية آن قسمت با اختلال مواجه مي شود و اين امر تبعات بسياري در پي خواهد داشت. مشكلات زيادي در پي آن خواهد بود و سلامت و آرامش با رفع آن.
از جمله سازكارهاي اثر حجامت عبارتند از:
· تحريك موضع با بادكش كردن پوست و يا احتمالاً خراش پوست،
· جلب توجه بدن،
· تحريك و فعال سازي سلولهاي عصبي،
· فراخواني سلولهاي ايمني،
· فراخواني خوني،
· تغذية بهتر موضع،
· پالايش عروق و بافت هاي موضع.
سابقه و جايگاه حجامت:
حجامت سابقه اي طولاني دارد. سابقة آن حتي به دوران مصر باستان و پيش از آن باز مي گردد. گستردگي آن در فرهنگهاي مختلف به چشم مي خورد. ائمه و بزرگان اسلام نيز توجه خاصي به اين امر داشته اند. در اين ارتباط به ذكر چند حديث اكتفا مي كنم:
رسول اكرم (ص):
· در شب معراج، زمانيكه به آسمان هفتم صعود كردم، هيچ ملكي از ملائك از من گذر نكرد مگر اينكه گفت: اي محمد، حجامت كن و امتت را به حجامت امر كن. (تفسير الميزان، آيه اول سورة اسري)
· جبرئيل چندان مرا به حجامت دعوت كرد كه پنداشتم گويي واجب است. (بحار الانوار)
· اگر در مداومت بر چيزي خيري باشد، پس آن مداومت در حجامت است. (بحار الانوار)
امام علي (ع):
· بدرستي كه حجامت بدن را سالم و عقل را نيرومند مي گرداند. (بحار الانوار)
امام صادق (ع):
· پيامبر اكرم (ص) در سه نقطة بدن حجامت مي كردند؛ سر، كه آن را شفا بخش مي ناميدند، بين دو كتف كه آن را نافع مي ناميدند و كمر كه آن را رها كننده مي ناميدند. (بحار)
حكما و اطباء ايراني، از اين شيوه بهرة فراوان برده اند و به توسعه و رشد آن همت گمارده اند. از آن جمله اند؛ ابو علي سينا، زكرياي رازي، جرجاني، و ...
حجامت و علم نوين:
اكنون حجامت مورد توجه و استفادة بسياري كشورها مي باشد. كشورهاي آلمان، روسيه، انگليس، چين، و بسياري كشورهاي ديگر از اين شيوه درماني بهره مي برند. بزرگترين مؤسسة تحقيقات حجامت، در آمريكا مي باشد.
در اين ارتباط، پروفسور يوهان آبله، يكي از بزرگترين محققان آلماني بيان مي دارد: «به نظر من، 75 درصد بيماري هاي بشر بوسيلة درمان هاي طبيعي از جمله حجامت قابل علاج است. در مطبي كه حجامت صورت نگيرد، اصلاً درمان اتفاق نيفتاده است.»
معادل واژة حجامت در زبان انگليسي cupping است. (البته معادل هاي ديگري نيز دارد.( با جستجوي اين واژه در اينترنت، مي توانيد به مطالب زيادي در مورد آن دست يابيد.
انواع حجامت:
حجامت به دو شكل كلي انجام مي شود:
· حجامت تر، (wet cupping) كه همراه با خونگيري مي باشد.
· حجامت خشك، (dry cupping) يا بادكش كه بدون خونگيري مي باشد.
اگر چه تا حدي انجام و اثر آنها به يكديگر شبيه است، ولي هر كدام كاربردها و جايگاه خاص خود را دارند. با توجه به نياز، به تنهايي و يا به صورت تركيبي مورد استفاده قرار مي گيرند.
توصيه هاي پيش از حجامت:
1. گرسنه نباشيد،
2. يك ساعت پيش از حجامت، انار يا آب انار، عسل، مأالشعير ساده و مايعات طبيعي فراوان مصرف كنيد،
3. دوازده ساعت پيش از حجامت، سيگار كشيدن ممنوع است،
4. بيست و چهار ساعت پيش از حجامت، نزديكي (مقاربت جنسي) ممنوع است.
مزيت هاي حجامت:
· حجامت هيچ گونه عوارض جانبي ندارد،
· انجام آن بسيار ساده و بدون ناراحتي مي باشد،
· نيازي به تجهيزات خاص و پر هزينه ندارد،
· درماني هوشمند است و كار اضافي و تخريبي انجام نمي دهد،
· محدوديت سني ندارد،
· نيازي به بستري شدن ندارد،
· داراي فوايد متعددي است كه بعضاً در طول زمان شخص به آنها پي مي برد،
· درمان حجامت ريشه اي است و به علت مي پردازد،
· كم هزينه است.
نتايج و آثار درماني حجامت:
· تنظيم و تعادل اخلاط چهارگانه،
·
تنظيم و تقويت سيستم ايمني،
· تنظيم ترشحات غدد هورموني بدن،
· تنظيم عملكرد اعصاب خودكار،
· سم زدايي از بدن،
· كاهش كلسترول و چربي خون،
· كاهش قند خون،
· كاهش اوره
· كاهش غلظت خون،
· افزايش اكسيژن رساني،
· افزايش جذب مواد سالم و دفع سموم،
· افزايش آستانه تحمل درد،
· افزايش كاركرد حافظه و مغز.
بيماريهايي كه حجامت در درمان آنها كاربرد دارد:
حجامت درمان بسياري بيماريها موثر است. درمان برخي بيماريها در طب نوين غير ممكن و يا بسيار مشكل، پر هزينه و همراه با عوارض مي باشد. درحالي كه حجامت و درمانهاي تكميلي آن، به سادگي آنها را درمان مي كند. به عنوان مثال اعتياد، سينوزيت، سياتيك، نفخ، ترش كردن معده و :
· اعتياد به مواد مخدر و سيگار،
· فشار خون و غلظت خون،
· چربي خون،
·
قند خون،
· اوره خون،
· سردردهاي عصبي و ميگرن،
· ناراحتي هاي قلبي،
· سوء هاضمه، ورم معده و روده،
· اسپاسم و كوفتگي عضلات،
· سياتيك و واريس،
· افسردگي و كسالت تن،
· دردهاي كهنه و مزمن اندامها،
· اختلالات خواب،
· افزايش هوش و حافظه اطفال،
· آرتروز و رماتيسم،
· جوش و لكه هاي صورت و پوست،
·
بيماري هاي پوستي، خارش پوست، كهير و اگزما،
· ريزش مو،
· آلرژي و حساسيت،
· آسم، سرفه و تنگي نفس،
· كوتاهي قد اطفال،
· بيماريهاي عصبي و رواني،
· سينوزيت،
· ديسك كمر،
· سنگ كليه و سنگ كيسه صفرا،
· پروستات،
· اختلالات رفتاري كودكان،
·
زردي نوزادان،
· اختلالات هورموني،
· غلظت خون،
· برخي سرطان ها.
مؤخره:
در پايان، ياد آوري يك نكته را لازم مي دانم؛ هر دردي را درماني است. درد از اوست و شفا نيز. طبيب و يا پزشك واسطه اي است كه درمان مي كند و اگر خواست او باشد، شفا حاصل مي شود.
با دعاي حجامت مطلب را به پايان مي بريم:
«اَعوذُ بِاللهِ الكَريم في حِجامُتي مِنُ العُينِ فِي الدَمِ وُ مِن كُل سوءِ والاَعلالِ وُ الاَسقامِ و الاَوجاعِ وُ الاَمراضِ وُ اَسئَلُكُ العاﻓﻴﺔَ و المعافاةِ وُ الشِّفاءِ مُن كُلِّ داء.»
«پناه مي برم به خداوند كريم در حجامتي كه انجام مي دهم از انحراف در خون و از تمام بديها، علتها، سختيها، دردها و بيماريها و از تو عافيت و شفاء تمام بيماريها را طلب مي كنم.«
در تهية اين متن از منابع زير استفاده شده است:
- مقالة «حجامت درماني» نوشته استاد حسين خير انديش،
- كتاب «حجامت، طب ايراني» اثر دكتر محمد عزيز خاني.
با آرزوي سلامتي
